شبهات مرتبط با قرآن

از آنجا که قرآن مهم‌ترین سند و مبنای حقانیت دین اسلام است، در بررسی شبهات مرتبط با نبوت خاصه لازم است فصلی را به بررسی شبهات مربوط به قرآن اختصاص دهیم:

1ـ معجزه نبودن قرآن

معجزه و خارق‌العاده بودن قرآن را در دو بخش اعجاز لفظی و محتوایی می‌توان بررسی کرد.

در بخش اعجاز لفظی وقتی متن قرآن را بررسی می‌کنیم، نکته‌ای خارق‌العاده در آن نمی‌بینیم. حتی بسیاری از ادیبان و دانشمندان صدر اسلام به معجزه بودن لفظ قرآن اعتقادی نداشته‌اند. مثلاً ابراهیم نظام، یکی از این افراد، در نفی اعجاز لفظی قرآن می‌گوید «نظم قرآن و کیفیت ترکیب جمله‌های آن معجزه نیست و سایر بندگان خدا می‌توانند نظیر یا حتی بهتر از آن بیاورند». در همین راستا ابوالعلاء معری شاعر بزرگ عرب منشئات خود را برتر از قرآن دانسته‌است.

تئودور نلدکه، پدر علم مطالعات قرآنی در اروپا، ضمن قابل شمردن ارزش بلاغی قرآن، قرآن را از نظر زیبایی به هیچ‌روی اثر تراز اولی به‌حساب نمی‌آورد. از نظر نلدکه محمد به هیچ وجه در سبکْ استاد نیست و این تعصب مسلمانان است که یک تولید معیوب ادبی را تا حد شاهکاری بی‌بدیل بالا برده‌اند. انتساب «قطعه، قطعه بودن» و «عدم پیوستگی» متن قرآن در نوشتارهای مستشرقان بعدی تا به امروز نیز تکرار شده‌است.

اثبات اعجاز محتوایی قرآن از اعجاز لفظی هم مشکل‌تر است. چرا که مطلب چشمگیر تازه‌ای که دیگران نگفته باشند یا دستور اخلاقی نابی که بدیع جلوه کند در قرآن نیامده‌است. داستان‌هایش اغلب از داستان‌های یهودیان و ترسایان اخذ شده ‌است و همین انتقادی بود که خود دشمنان محمد هم در مکه در آن زمان به وی کردند و داستان‌های قرآن را اساطیرالاولین خواندند. چندان که یکی از مخالفان محمد در مقام انتقاد از وی گفت که قصه‌هایی از اسفندیار می‌داند که از داستان‌های محمد دلکش‌تر است. حتی احکام و شرایعی که در قرآن آمده ‌است همه در دین‌های دیگر سابقه ‌دارد یا ادامه? آداب و سنن عربی جاهلی‌است. اصول و احکامی که برگه‌های ابتدایی قرآن را پرکرده‌است عبارتند از روز قیامت، بهشت و دوزخ، کتاب آسمانی، وحی به وسیله فرشته، مزایای پیروی از امور مذهبی و غیره که همگی از نوشتارهای مقدس یهودیان گرفته شده ‌است.

پاسخ:

بررسی تاریخی نشان می‌دهد در دورانی که شعر و ادبیات در اوج بوده است، مخاطبان قرآن به‌شدت تحت تأثیر لفظ و معنای قرآن قرار می‌گرفتند تا جایی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را جادوگر خطاب می‌کردند. چرا که آنان به‌خوبی می‌فهمیدند چنین مطالبی نمی‌تواند سخن بشر باشد. البته همان‌گونه که در بحث معجزه گفتیم،‌ تشخیص خارق‌العاده بودن یک کار با متخصصان است و طبیعی است افراد عادی و کسانی که با زبان و ادبیات عرب آشنایی نداشته باشند نمی‌توانند این موضوع را به‌درستی درک کنند. اما راه تحقیق و بررسی برای کسی که واقعاً در پی حقیقت باشد باز است و با مراجعه به متخصصان بی‌طرف می‌توان فهمید آیا قرآن معجزه است یا نه.

آنچه درباره سخن ادیبان نقل کرده‌‌اند نیز صحت ندارد. به عنوان نمونه مدعای این کتاب مبنی بر اینکه ابوالعلاء معری منشئات خود را برتر از قرآن دانسته نادرست است. چرا که خود ابوالعلاء معری در رسالة الغفران می‌گوید: «کتابی که محمد آورده با اعجاز خود همه را مغلوب ساخته‌است».

لزلی هزلتون، نویسنده معروف آمریکایی ـ انگلیسی که بعضی از آثار او در لیست پرفروش‌ترین‌ها قرار دارد علت عدم درک مستشرقان از زیبایی قرآن را به انتظار نادرست آنها از این کتاب مربوط می‌داند. او معتقد است قرآن بیشتر از اینکه یک کتاب خواندنی (مانند کتاب‌های پر فروش دنیا) باشد، یک کتاب شنیدنی است.

اما اینکه محتوای قرآن را فاقد نکات تازه و مهم دانسته‌اند نیز ناشی از بی‌اطلاعی آنها و تدبر نکردن مفاهیم متعالی و اعجازآمیز این کتاب آسمانی است. در این زمینه نیز باید به متخصص بی‌طرف مراجعه کرد و از کسی پرسید که به‌صورت عمیق این کتاب را بررسی کرده باشد. ضمن اینکه اصل دعوت اسلام به اندیشه و علم، نشان از اطمینان این آیین به محتوای تعالیمش است. پروفسور هانری کربن فیلسوف معاصر فرانسوی می‌گوید: «اگر اندیشه? محمد خرافی بود و اگر وحی او وحی الهی نبود، هرگز جرأت نمی‌کرد بشر را به علم دعوت کند. هیچ‌یک از افراد بشر و هیچ شیوه? تفکری به اندازه? محمد و قرآن، انسان را به دانش دعوت نکرده‌اند، تا آنجا که در قرآن، نهصد و پنجاه بار از علم، فکر و عقل سخن به میان آمده‌است»

 

2ـ تناقض درونی قرآن

کتاب قرآن سرشار از اشتباهات و تناقضات تاریخی و علمی است. منتقدان موارد متعددی از تناقضات قرآن را مطرح کرده‌اند که در اینجا به برخی از تناقضات اشاره می‌کنیم:

لف. حرام بودن یا نبودن شراب: با توجه به آنچه در سوره مائده, آیه ?یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ?90? وسوره بقره, آیه? یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا?219?  آمده، شراب موضوعی شیطانی است. اما قرآن در سوره محمد آیه ?...وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَلَهُمْ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ... ?15? و آیات 23 تا 25 سوره مطففین می‌گوید: عَلَى الْأَرَائِکِ یَنْظُرُونَ ?23? تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ ?24? یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ ?25? رودهایی از شراب در بهشت جاری هستند و در آیاتی دیگر، یکی از نعمت‌ها و لذت‌های بهشت، نوشیدن شراب است. چطور ممکن است شراب شیطانی به بهشت راه یابد؟

 

ب. مدت زمان خلقت آسمان و زمین: در سوره اعراف آیه ،?إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّام ?ٍ54? سوره یونس آیه ?إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ?3?، سوره هود آیه ?وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ?7? و سوره فرقان آیه ?الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ?59?, آفرینش زمین و آسمان 6 روز بیان شده است اما در سوره فصلت آیات 9 تا 12 ?قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدَادًا ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ ?9? وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِینَ ?10? ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ ?11? فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظًا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ?12? جمع روزهایی که الله برای خلقت زمین و آسمان به آنها اشاره می‌کند 8 روز است. از طرفی مدت زمان خلقت زمین که آیه 9 فصلت می‌گوید 2 روز و آیه 10 می‌گوید 4 روز. از طرف دیگر در سوره بقره آیه ?بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ?117? گفته شده است که جهان به صورت آنی خلق می‌شود و نه طی چند روز یا دوره بسیار بلند زمانی در گذشته: «خدا می‌گوید که باش پس می‌باشد».

 

ج. ترتیب خلقت زمین و آسمان: طبق آنچه در سوره بقره آیه ?هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ?29? آمده، اول زمین آفریده شده است سپس آسمان اما در سوره نازعات آیه 27 تا 30 ?أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ بَنَاهَا ?27? رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاهَا ?28?وَأَغْطَشَ لَیْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا ?29? وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا ?30? اول آسمان آفریده شده است سپس زمین.

 

د. چسباندن یا جدا کردن: در سوره فصلت آیه 11 می‌گوید: ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ ?11? زمین و آسمان از هم جدا بودند و بعد به هم گرویدند اما در سوره انبیا آیه ?أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا?30? می‌گوید که آنها ابتدا یکی بودند و بعداً از یکدیگر جدا شدند.

 

هـ. منشأ آفرینش انسان: قرآن در برخی از آیات مانند آیه دوم سوره علق می‌گوید: خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ?2? انسان از لخته خون خلق شده ولی در سوره انبیا آیه ?وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ?30? و سوره نور آیه?وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ?45? و سوره فرقان آیه ?وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا?54? منشأ خلقت انسان را آب می‌داند و در عین حال آیات دیگری از قرآن می‌گوید ما انسان را از خاک یا چیزی مانند سفال آفریدیم.

 

و. گرفتن روح در زمان مرگ: در سوره سجده آیه ?قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ?11? می‌گوید فرشته مرگ روح را می‌گیرد، اما سوره محمد آیه ?فَکَیْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ?27? می‌گوید فرشتگان می‌گیرند و سوره زمر آیه ?اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا?42? می‌گوید الله است که روح را از انسان‌ها هنگام مرگ می‌گیرد.

 

ز. تعداد روزهای خدا: در سوره حج آیه ?وَإِنَّ یَوْمًا عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ?47? و سوره سجده آیه ?ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ?5? روزهای الله برابر 1000 سال بشر است اما در سوره معارج آیه ?تَعْرُجُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ?4?روزهای الله برابر 50000 سال بشر است.

پاسخ:

آنچه به‌عنوان تناقض در قرآن مطرح می‌شود ناشی از بی‌دقتی و نفهمیدن آیات این کتاب آسمانی است. پاسخ اجمالی شبهاتی که درباره تناقض آیات قرآن مطرح شد را مرور می‌کنیم:

 

الف. ماهیت نعمت‌ها و لذت‌های بهشت با دنیا متفاوت است و اگر از عناوین دنیایی برای این نعمت‌ها استفاده شده برای قابل فهم و ملموس شدن آنهاست. اگر قرآن شراب دنیایی را شیطانی و پلید می‌داند از آن روست که موجب زوال عقل و افزایش دشمنی‌ها و جرائم می‌شود. اما شراب آخرتی هیچ‌گونه پیامد منفی به‌همراه ندارد.

ب. آنچه در سوره فصلت درباره خلقت زمین آمده این است که خداوند زمین را در 2 روز (که به‌معنی دوره است) آفریده است و سپس در 4 روز نظام موجود در زمین و برکات آن را سامان بخشیده است. این سوره در ادامه، زمان خلقت آسمان‌ها را نیز دو روز اعلام می‌کند. از آنجا که نظام و سامان زمین وابسته به نظام آسمان‌هاست، چه‌بسا منظور قرآن این است که کل نظام آسمان و زمین در 6 روز یا دوره به این نقطه رسیده است و این موضوع منافاتی با مراحلی که به‌صورت جداگانه برای آفرینش و نظام آسمان‌ها بیان شده ندارد. اما اینکه قرآن امر خدا را به‌صورت آنی بیان می‌کند مربوط به خلقت او نیست و بیان قدرت اوست که چنین توانی دارد و امور عالم ملکوت بر همین مبنا انجام می‌شود؛ اما در عالم خلقت، همه امور در مسیر تدریجی و طبیعی پیش می‌رود.  ضمن اینکه بر اساس نظریه‌هایی چون حرکت جوهری که از سوی ملاصدرا ارائه شده است، خداوند جهان را هر آن خلق می‌کند.

ج. موضوع مطرح شده در سوره بقره و نازعات متفاوت است. در سوره بقره سخن از این است که خداوند ابتدا زمین را آفرید و سپس هفت آسمان را سامان داد؛ ولی در سوره نازعات می‌فرماید ابتدا آسمان را آفرید و سپس زمین را گسترش داد. روشن است که گسترش زمین که از آن به دحوالارض تعبیر شده، با آفرینش آن متفاوت است و متون دینی منظور از دحوالارض، گسترش خشکی‌های زمین دانسته شده است.

د. آیات سوره فصلت و انبیا در موضوع چسبیده بودن آسمان و زمین با هم منافاتی ندارد. چرا که در یکی گفته شده آسمان و زمین ابتدا به هم چسبیده بودند و ما آن را جدا کردیم و در دیگری فرموده آسمان و زمین در حالتی شبیه دود بوده‌اند. چه بسا این آیات در صدد بیان این نکته باشد که آسمان و زمین ابتدا به‌صورت توده‌ای به هم فشرده بوده که به‌تدریج باز شده و مراحلی از این فرایند، حالتی شبیه دود داشته است.

هـ. آنچه قرآن درباره منشأ آفرینش انسان بیان داشته هیچ منافاتی با هم ندارد. چرا که اموری چون خاک، آب، خون لخته شده و امثال آن، بیانگر مراحل گوناگون آفرینش انسان است.

و. نسبت دادن قبض روح به فرشته یا فرشتگان هیچ منافاتی ندارد. چرا که در یک جا به‌صورت جمع مطرح شده و در جایی دیگر یکی از مصادیق آن فرشتگان مورد نظر قرار گرفته است. همان‌گونه که نسبت داده شدن قبض روح به خداوند نیز با نسبت دادنش به فرشتگان متناقض نیست. زیرا در نگاه توحیدی قرآن، همه امور کار خداست و اسباب و سائل در طول اراده او عمل می‌کنند.

 

 

ز. موضوع روزهای مطرح شده در سوره حج و معارج نیز یکی نیست. در یکی می‌فرماید یک روز نزد خدا به‌اندازه هزار سال شماست و در دیگری می‌فرماید روز یا دوره‌ای که فرشتگان در آن عروج می‌کنند به‌اندازه پنجاه هزار سال است.